Inleiding

António Guterres, de baas van de VN, had het tijdens zijn openingsrede van COP-27 in november 2022 over de hel, de klimaat hel wel te verstaan, (met nadruk):

“This UN Climate Conference is a reminder that the answer is in our hands.

And the clock is ticking.

We are in the fight of our lives.

And we are losing.

Greenhouse gas emissions keep growing.

Global temperatures keep rising.

And our planet is fast approaching tipping points that will make climate chaos irreversible.

We are on a highway to climate hell with our foot still on the accelerator.

The war in Ukraine, other conflicts, have caused so much bloodshed and violence and have had dramatic impacts all over the world. But we cannot accept that our attention is not focused on climate change. We must of course work together to support peace efforts and end the tremendous suffering.

But climate change is on a different timeline, and a different scale.

It is the defining issue of our age.

It is the central challenge of our century. …”

Het is buitengewoon interessant om Guterres te horen dreigen met ‘de hel’ terwijl de ‘gemiddelde christen’ dat waarschijnlijk niet zomaar zou doen.

Hebben we in Guterres te maken met een seculiere donderpreker, de term die collega Verstegen ooit reserveerde voor ‘milieustrijders’ die ons allen dwingend willen ‘verlossen’ van het ‘milieukwaad’ veroorzaakt door ons ongebreideld consumentisme?

Wat is dat eigenlijk, de hel? Is klimaatverandering, en het schijnbare onvermogen om dat af te wenden, het dreigen met de hel waard? En: waar dreig je dan precies mee?

Een ding is zeker: Guterres maakt, gewild of ongewild, gebruik van Joodse en Christelijke theologische kaders zonder zich daarvan echt rekenschap te geven. Preciezer: Guterres gaat lang niet ver genoeg.

De (klimaat)hel

De klimaat hel. Wat een metafoor, die geen metafoor is! Guterres is namelijk een literalist. Hij denkt, en velen met hem, dat de klimaat hel realiteit zal worden als ‘we’ niet heel snel ingrijpen. Hoe? Met een klimaat-solidariteit pact dat naties zal verbinden (met nadruk):

“Human activity is the cause of the climate problem.

So human action must be the solution.

Action to re-establish ambition. …

That is why at the beginning of COP27, I am calling for a historic Pact between developed and emerging economies – a Climate Solidarity Pact. …

A Pact to end dependence on fossil fuels and the building of new coal plants – phasing out coal in OECD countries by 2030 and everywhere else by 2040.

A Pact that will provide universal, affordable, sustainable energy for all. …

Humanity has a choice: cooperate or perish.

It is either a Climate Solidarity Pact – or a Collective Suicide Pact.”

Guterres maakt ruimhartig gebruik van het Bijbelse drieluik - paradijs - zondeval - verlossing - door deze triptiek seculier in te vullen, zoals gezegd onder dreiging van de (klimaat) hel.

Als we de geschriften van de Joodse en Christelijke geloofstradities (die ik het beste ken) er op naslaan, komen een aantal aspecten over de hel in beeld. Eerst een paar voorbeelden (met nadruk):

“9 De bewoners van het dodenrijk lopen te hoop om u te ontmoeten als u hun domein betreedt. Wereldleiders en de machtigste koningen van de aarde die al lang geleden zijn gestorven, zijn daar om u te ontmoeten. 10 Eenstemmig roepen zij: ‘Nu bent u net zo zwak als wij, u bent nu een van ons!’ 11 Uw macht en kracht zijn verdwenen, zij zijn met u begraven.” (Jesaja 14)

“19 Er was eens een rijke man die altijd de mooiste kleren droeg. Hij woonde in een groot, duur huis en leidde een luxe leven. 20 Op een dag werd een bedelaar, Lazarus, bij de poort van zijn grote villa neergelegd. Zijn lichaam zat onder de zweren. 21 Hij hoopte zijn honger te stillen met wat bij de rijke man van tafel afviel. Hij was er zelfs zo erg aan toe dat de honden zijn zweren kwamen likken. 22 Ten slotte stierf de bedelaar. Hij werd door de engelen bij Abraham gebracht. 23 De rijke man stierf ook. Hij werd begraven en ging naar het dodenrijk, waar men van God gescheiden is. Terwijl hij daar grote pijn leed, zag hij in de verte Lazarus, die bij Abraham was. 24 “Vader Abraham!” kermde hij. “Heb toch medelijden met mij! Stuur Lazarus hier naar toe. Laat hij zijn vinger nat maken en daarmee mijn tong verkoelen. Want het is verschrikkelijk hier in deze vlammen.” 25 Maar Abraham zei tegen hem: “U bent zeker vergeten dat u tijdens uw leven alles had wat uw hart begeerde en Lazarus had niets dan ellende. Nu wordt hij hier getroost en u lijdt pijn."” (Lukas 16)

 “41 Ik, de Mensenzoon, zal mijn engelen erop uitsturen. Zij zullen alle verleidingen en alle slechte mensen uit mijn Koninkrijk bijeenhalen 42 en in de oven gooien. Daar zal het een en al wroeging, tranen en verdriet zijn. 43 Maar de goede en gelovige mensen zullen in het Koninkrijk van hun Vader stralen als de zon. Wie oren heeft, moet ook goed luisteren!” (Mattheüs 13)

Geen ‘gezellige’ teksten, zoveel is duidelijk. Een tweetal noties over het ‘onderaardse’ hiernamaals zal ik benoemen: Sjeool - een schimmen-/dodenrijk (Jesaja 14) met blijkbaar twee compartimenten van goddelozen en godvrezenden (Lukas 16) en Gehenna - een eeuwige en onherroepelijke plaats van straf (Mattheüs 13).

Natuurlijk valt over dit onderwerp in theologische zin heel veel te zeggen. Het onderscheid tussen Sjeool en Gehenna lijkt in ieder geval te gaan over, respectievelijk, tijdelijkheid en eeuwigheid.

Daarnaast is het zo dat, hitte, vuur, bepalende karakteristieken zijn die geassocieerd worden met pijn, lijden en dood. Het lijkt voldoende om de hel (Gehenna) te verstaan als een plek waar we niet naar toe willen.

Schamel simplisme

Het beeld van de hel - vuur, pijn, dood - in relatie tot klimaatverandering is in de ogen van Guterres dus een reëel stijlfiguur. Maar er is meer (theologisch) aan de hand dan alleen de voorzegging van de klimaat hel als we onze ‘kwade’ (kapitalistische?) wegen niet afzweren.

Want, net zoals in de Hebreeuwse Bijbel als in het Nieuwe Testament, is de hel, van het klimatologische soort, geen onvermijdelijk eindstation voor de mens, aldus Guterres (met nadruk):

“… This roadmap must deliver effective institutional arrangements for financing. …

It is time for nations to come together for implementation. 

It is time for international solidarity across the board.

Solidarity that respects all human rights and guarantees a safe space for environmental defenders and all actors in society to contribute to our climate response. Let’s not forget that the war on nature is in itself a massive violation of human rights.”

Hoewel het klimaat door menselijk handelen is ontregeld (zondeval), kan datzelfde menselijk handelen het klimaat ‘rechtzetten’ (verlossing). Samen staan we sterk, aldus Guterres die de eerder genoemde Bijbelse triptiek groots, meeslepend maar vooral seculier gemakzuchtig ter hand neemt.

Met speciale bescherming voor ‘milieubeschermers’ - de seculiere donderprekers, die ‘meer mensenrechten’ verdienen dan anderen - inbreuk op de natuur is inbreuk op mensenrechten(?) - en heel veel geld, kunnen we het klimaat beschermen.

De klimaataap van Guterres is dus wel heel snel uit de mouw: ‘wij’ willen heel veel geld en ‘wij’ zijn veel beschermingswaardiger dan wie dan ook!

… and absolute power corrupts absolutely

Guterres eist dus niets meer of minder dan een totale (financiële) machtsverschuiving van markt naar mondiaal bestuur - de VN bijvoorbeeld - in de valse overtuiging dat dan alles ‘beter’ zal worden voor het klimaat. Een waanidee, zoals alleen al in Nederland blijkt. De Algemene Rekenkamer (met nadruk):

“Wij constateren dat:

  • de verschillende overzichten met klimaatuitgaven onderling afwijken;
  • klimaatuitgaven niet eenduidig worden geregistreerd door ministeries;
  • definities ontbreken van wat meetelt als klimaatuitgaven;
  • klimaatuitgaven uit zicht blijven of dat uitgaven juist te gemakkelijk als klimaatuitgaven worden beschouwd.”

Dit is nog ‘maar’ het onherroepelijke wanbeheer van veel teveel belastinggeld dat geen enkel maatschappelijke doel dient. Guterres debiteert in zijn speech utopisch wensdenken, hét waterdichte recept voor een bestuurlijk gecreëerde hel (zie mijn dissertatie Utopia and Gospel). Zoals ik eerder heb opgemerkt (met nadruk):

“Het dwingende gelijk van duurzaamheid is opmerkelijk en geeft te denken. Het ‘catastrofale’ heden vraagt om niets minder dan een rigoureuze en acute ommekeer van ons individueel en collectief gedrag. En met deze gebezigde dialectiek zijn we rechtstreeks beland in het utopisch denken. Met het duurzame perspectief is ten diepste een seculiere eschatologie in het leven geroepen die geen tegenspraak duldt. De duurzame mens kan, zo is de dwingende overtuiging, de wereld (her)scheppen die tot in lengte van eeuwen mee kan. Want hoewel de moderne mens – de homo economicus – op vele fronten de planeet en zichzelf heeft beschadigd, de duurzame mens – de homo ecologicus (?) – kan veel herstellen. … Hier wordt een naïef en contradictoir mensbeeld opgeroepen … Immers, hoe kan deze nieuwe, duurzame mens zo plotseling worden gerealiseerd? De christelijke traditie is daar verre van onduidelijk over: de nieuwe mens wordt tot leven gewekt door Gods genade alleen. Het is juist die genade die het dwingende gelijk van de Utopie tot zwijgen brengt. De erfenis van de Utopie kennen we maar al te goed en die is allesbehalve rooskleurig. …”

De eigen tekortkomingen, de ethisch onvolmaaktheid die onbesproken blijft door Guterres, is niet af te kopen met geld of één of ander bestuurlijk arrangement. Sterker: juist geld en macht corrumpeert de mens tot in het diepst van zijn ziel.

Ik roep het werk van katholiek John Emerich Edward Dalberg­ Acton (1834-1902) in herinnering die ik in deze blogpost bespreek: hoe meer macht (en geld), hoe sterker de mens geneigd is tot corruptie; geen uitzondering!

Kortom: Guterres neemt de hel en wat daartoe leidt he-le-maal níet serieus.

Datgene wat juist niet te koop is en wat wij allemaal nodig hebben is genade, niet één of ander banaal facsimile waarmee we zelf buiten schot blijven. Anders gezegd: “Berouw, niet Utopia, is de grootste revolutionaire kracht in de morele wereld", zoals Max Scheler (1874-1928) opmerkt.

Met díe genade, en mijn berouw, ben ik pas in staat het goede te doen ten behoeve van de gekende ander. Sla Lucas 3:10-14 er maar (weer) eens op na. Niks aan toe te voegen!