In één van mijn vorige blogposts heb ik het waarheidsbegrip aan de orde gesteld. Dit is het uitgangspunt als het om waarheid gaat:
Een uitspraak is pas waar als zij door een waarheidsmaker, dus een feit oftewel een stand van zaken in de wereld, waargemaakt wordt.
Er is geen waarheid zonder waarheidsmakers. Een ware bewering is gegrond in een feit/stand van zaken.
Dat lijkt mij duidelijke taal! Waarom worden we dan toch omgeven door nepniews en complottheorieën? Althans, dat wordt ons voorgehouden!
In deze blogpost zal ik mij richten op complottheorieën. Wat zijn dat eigenlijk?
Een complot of samenzwering is een geheime afspraak tussen personen om iets te ondernemen tegen een enkel individu, een groep mensen of organisaties.
Voorbeelden zijn het plegen van een staatsgreep, het ontketenen van een oorlog, het plegen van een aanslag op een persoon of het politiek ten val brengen van een staatshoofd of minister.
Samenzweringen zijn alles behalve uitzonderingen in de wereldgeschiedenis. Een kleine greep uit de vele voorbeelden:
- Een ‘oudje’ (met verwijzingen in Alan Moore’s V for Vendetta): het ‘buskruitverraad’ (Gunpowder Plot) van 5 november 1605 is een samenzwering van een groep rooms-katholieken die probeerde de protestantse koning Jacobus I van Engeland, zijn familie en een deel van de aristocratie om te brengen met een bomaanslag in het Westminster paleis. De mislukte aanslag zou worden uitgevoerd door Guy Fawkes.
- Een 20ste-eeuwse mondiale en treurige klassieker: de moord op Frans Ferdinand van Oostenrijk en zijn vrouw in Sarajevo op 28 juni 1914 door Gavrilo Princip, die lid was van het Servisch genootschap de Zwarte Hand (aka ‘Unification or Death’).
- Een Amerikaanse klassieker: het Watergate schandaal. In juni 1972 werden inbrekers op heterdaad betrapt terwijl ze bezig waren afluisterapparatuur aan te brengen in het hoofdkantoor van de Democratische Partij, dat gevestigd was in het Watergate complex in Washington. De regering Nixon trachtte illegaal haar politieke tegenstanders te bespioneren, met zijn voortijdig aftreden tot gevolg.
- De 20ste-eeuwse ‘gunpowder plot’: een bomaanslag in het Grand Hotel in Brighton op 12 oktober 1984 gepleegd door de Provisional Irish Republican Army met de bedoeling premier Margaret Thatcher en leden van haar kabinet om het leven te brengen. Vijf personen kwamen om.
Historische voorbeelden genoeg. Maar: wat maakt dat over hedendaagse complottheorieën veelal met dedain wordt gesproken? Immers, feitelijk vinden er regelmatig samenzweringen plaats!
Om dat te begrijpen noem ik eerst een paar complottheorieën die nogal eens het netvlies passeren en op z’n zachtst gezegd de wenkbrauwen doen fronsen:
- De zes Apollo-maanlanding zijn in scene gezet.
- De uitbraak van het coronavirus heeft te maken met de aanleg van het mobiele 5G netwerk.
- De oud-Microsoft topman Bill Gates speelt achter de schermen een hoofdrol in de corona-pandemie.
- SARS-CoV-2 is een biologisch wapen ontwikkelt in en ontsnapt uit een Chinees laboratorium in Wuhan, China.
Stuk voor stuk zijn deze complottheorieën een uitdrukking van een bedenkelijke smaak. Ze zijn op het oog onzinnig. Zo worden ze vrijwel altijd in de media afgedaan, en diegenen die deze complottheorieën omarmen worden weggezet als, kort samengevat, domoren.
Maar de hamvraag is: hoe weten we dat deze complottheorieën onzin zijn?
Dat is vaak niet al te moeilijk. Nummer 2 is simpel te doorzien: electromagnetische straling heeft niets te maken met virussen.
De gedachtenkronkel is dat een Chinees bedrijf betrokken is bij het uitrollen van het mondiale 5G netwerk, en het virus startte zijn wereldtour in China.
Die twee feiten gecombineerd leveren een samenzwering op à la het krankzinnige, maar oh zo grappige, Sharknado filmscript.
Wat complottheorieën van het ‘Sharknado-soort’ in ieder geval pogen te doen is het samenvoegen van losse feiten tot een schijnbaar coherent en vooral groots verhaal. De feiten zijn niet meer dan de versiering van de ‘complot-taart’.
En dat maakt complottheorieën ook zo bedrieglijk en tegelijkertijd lachwekkend, overigens zonder dat deze ‘grootse’ complotten ooit aan het licht komen, in tegenstelling tot de historische varianten.
Waarom? Er zijn altijd mensen die hun mond voorbij praten. Geheimen bewaren is heel moeilijk, zeker als er heel veel mensen bij betrokken zijn.
Nogmaals: de poging is waarheidsmakers aan te dragen voor de gekoesterde complottheorie zonder dat duidelijk wordt hoe die waarheidsmakers een samenhangend geheel zouden moeten vormen.
Maar, zo makkelijk komen we niet af van complottheorieën. Nummer 4 bijvoorbeeld is minder doorzichtig dan nummer 2.
Ik heb er eerder over geschreven; een Wuhanlab als uitbraakpunt voor het virus is allesbehalve een onzinnige gedachte; sterker het is een waarschijnlijk scenario.
Alleen, SARS-CoV-2 zien als een biologisch wapen lijkt veel te ver gegrepen. Daarvoor is het een te zwakke broeder, in weerwil van alle paniekaanvallen in onze samenleving.
Tenzij, tenzij … je de buitensporige reacties van vele Westerse regeringen op de pandemie meeweegt in het Chinese belang om het virus bewust te verspreiden.
Wacht even, nu poneer ik zelf een complottheorie …
Alle gekheid op een stokje, complottheorieën hebben een diepere laag. Immers, bovenstaand verklaart nog niets over het waarom van steeds weer opduikende onzinnige en grootse complottheorieën.
Sir Karl R. Popper heeft daar iets zeer interessants, en theologisch(!), over geschreven in zijn Conjectures and refutations - The Growth of Scientific Knowledge.
Hij merkt op dat als we God achter ons laten, Hem dus doodverklaren, wij bewust of onbewust de volgende vraag zullen (gaan) stellen: “Wie komt in Zijn plaats?"
De door God ‘achtergelaten’ plek vullen wij op, aldus Popper, met machtige personen die, noodzakelijkerwijs zoals God, achter de schermen opereren en die door het ‘gewone volk’ verantwoordelijk worden gehouden voor tal van zaken op het wereld-politieke toneel die schreeuwen om een verklaring.
Kortom: complottheorieën zijn een vorm van primitieve religiositeit, of anders gezegd, bijgeloof.
De consequentie van dit perspectief is dat complottheorieën zelf niet meer dan uitingen zijn van het werk van de onzichtbare handen van vele machtigen die achter de schermen de wereldgeschiedenis aansturen.
Tja, de makke van zo’n wereldbeeld is snel gevonden. Complottheorieën, en de mensen die ze uitdenken, kunnen bij benadering niet de positie van God innemen.
Dat komt tot uiting in het feit dat elk gewenste samenzwering-doelstelling, én de manier om die te bereiken, altijd vergezeld gaan met ongewenste en onvoorziene sociaal-maatschappelijke, politieke, economische en tal van andere bij-effecten. Zoals Popper opmerkt:
“We see here clearly that not all consequences of our actions are intended consequences; and accordingly, that the conspiracy theory of society cannot be true because it amounts to the assertion that all events, even those which at first sight do not seem to be intended by anybody, are the intended results of the actions of people who are interested in these results.”
Mensen zijn niet alwetend en niet almachtig zoals de God van het klassiek theïsme.
Dat maakt complotbereiders per definitie onmachtig om eenduidig complexe doelstellingen clandestien, buiten ons medeweten om dus, te bereiken.
Complottheorieën van het Popperiaanse kaliber, dat wil zeggen van wereldniveau, zijn dan ook zo ongeloofwaardig.
Neemt niet weg dat zichtbare en minder-zichtbare machthebbers pogingen ondernemen om de samenleving naar believen te veranderen.
Dat gebeurt wel degelijk. Daar zal ik verder op ingaan in de volgende blogpost.
Daarnaast is de vraag naar de bij-effecten van menselijk handelen, de niet-beoogde consequenties, niet onbelangrijk, noch politiek, noch maatschappelijk. Dat geldt ook voor nepnieuws. …
Afsluitend, en in het licht van Poppers fascinerende analyse, is het goed Jesaja 8: 11-13 te citeren:
“Toen greep de HEER mij bij de hand en hield me voor dat ik me anders moest gedragen dan dit volk. Hij zei: “Noem niet alles een samenzwering wat zij een samenzwering noemen. Wees niet bang voor wat hun angst aanjaagt, heb er geen ontzag voor. Alleen de HEER van de hemelse machten is heilig, voor hem zijn angst en ontzag op hun plaats.””
Ontzag behoort aan het enige ‘geëigende Adres’ toegekend te worden. Dat ontzag behoort de complottheorie, een menselijk construct, in ieder geval niet toe.