Een rare titel voor een blogpost. Toch? Nou, het is een titel van een essay uit 2005 met precies deze titel: On Bullshit van de filosoof Harry Frankfurt. Een klein werk dat gaat over een groot thema dat iedereen raakt: bullshit.
Maar wat is dat precies? Het kan een lachsalvo veroorzaken bij mensen die denken dat daar geen serieuze verhandeling over kan bestaan. Niets is minder waar.
Maar laten we beginnen met iets ‘simpelers’: liegen. Frankfurt legt het als volgt uit, en vergelijkt liegen met bluffen (op weg naar het centrale onderwerp bullshit):
“Just what is the relevant difference here between a bluff and a lie? Lying and bluffing are both modes of misrepresentation or deception. Now the concept most central to the distinctive nature of a lie is that of falsity: the liar is essentially someone who deliberately promulgates a falsehood. Bluffing, too, is typically devoted to conveying something false. Unlike plain lying, however, it is more especially a matter not of falsity but of fakery. …”
Met deze uitspraken van Frankfurt zijn we al een eind op weg naar bullshit-country. Maar eerst nog iets meer over liegen. Augustinus van Hippo (354 - 430) heeft er heel wat tekst aan gewijd.
In zijn werken De Mendacio (395) en Contra Mendacium ad Consentium (420-422) geeft Augustinus zijn theologische en filosofische kijk op liegen. Zijn uitgangspunt: liegen is nooit geoorloofd, want het is zondig.
Lees maar in Mattheüs (5:37): “Houdt u aan uw woord. Ja is ja en nee is nee. Wat u meer zegt, komt van de duivel.” (Overigens, in het Bijbelboek Exodus -1:15-21- wordt gelogen door twee vroedvrouwen om pasgeboren jongetjes het leven te redden, met uitdrukkelijke goedkeuring van God!)
Zonder te vervallen in een lange discussie over liegen, die aanzienlijk complexer is dan het lijkt, is dit een [goede definitie]( “Mann, W.E. 2016. To Catch a Heretic. Augustine on Lying. In: God, Belief, and Perplexity. Oxford University Press, USA.") van liegen:
“A full-blown lie is (a) a false statement, (b) the content of which the speaker believes to be false, (c) which is made with the intention to deceive the hearer with regard to that content.”
In het Nederlands: liegen is het bewust uiten van een onwaarheid waarvan de leugenaar weet heeft, met als doel de toehoorder(s) te misleiden met gebruik van die onwaarheid. Liegen staat dus in een bepaalde verhouding tot waarheid. Sterker, de leugenaar gelooft in het bestaan van waarheid maar probeert die met opzet te verhullen.
Samengevat: zowel door te liegen als het uitspreken van de waarheid laten personen zich leiden door hun overtuigingen over de werkelijkheid, dat wil zeggen hoe de zaken er feitelijk voor staan.
Zo niet met bullshit (ik blijf de Engelse term maar gebruiken; die is het krachtigst). De leugenaar én de bullshitter presenteren zichzelf als misleiders in hun pogingen een ‘waarheid’ aan ons te verkopen. De leugenaar probeert ons weg te lokken van de waarheid: wij mogen niet weten dat hij ons iets wil laten geloven dat onwaar is.
De bullshitter doet iets heel anders; hij heeft geen enkele interesse in de waarheid. Wat de bullshitter probeert te verhullen is dat hij noch waarheid noch leugen probeert te slijten. Hij is vooral bezig met zichzelf en hoe over te komen op anderen! Frankfurt zegt het zo:
“The fact about himself that the bullshitter hides, on the other hand, is that the truth-values of his statements are of no central interest to him; what we are not to understand is that his intention is neither to report the truth nor to conceal it. This does not mean that his speech is anarchically impulsive, but that the motive guiding and controlling it is unconcerned with how the things about which he speaks truly are. … He does not care whether the things he says describe reality correctly. He just picks them out, or makes them up, to suit his purpose.”
Waarom bullshit? Er zijn een aantal redenen. Als wordt gevraagd naar je mening over een bepaald onderwerp waar je geen verstand van hebt, ligt bullshit levensgroot op de loer. Je moet toch wat zeggen; zeker in deze tijd waarin we allemaal ‘verantwoordelijke’ burgers behoren te zijn. Iedereen zijn mening! Het resultaat is meestal bullshit.
Een dieper liggende oorzaak van de verspreiding van bullshit is het sceptische gedachtegoed, dat wil zeggen de idee dat er niet zoiets bestaat als waarheid, of dat waarheid niet te achterhalen is. (In de filosofie heet die positie ‘anti-realisme’.)
En dat brengt ons alweer terug by Thomas Nagel (gaan we het niet over hebben) maar ook bij David Stove en zijn ‘Gem’ (Edelsteen). Wat is dat ook al weer?
Nou, de idee dat we niet echt kennis kunnen hebben van de werkelijkheid zoals die is (is eigenlijk heel Kantiaans). We kunnen alleen iets ‘zien’ via onze zintuigen en onze begrippenkaders, en dus zien we niets van de werkelijkheid om ons heen. Die blijft voor altijd voor ons verborgen.
Stove schiet doelgericht deze nonsens aan flarden in zijn The Plato Cult:
“Their intellectual temper is (as everyone remarks) the reverse of dogmatic, in fact pleasingly modest. They are quick to acknowledge that their own opinion, on any matter whatsoever, is only their opinion; and they will candidly tell you, too, the reason why it is only their opinion. This reason is, that it is their opinion.”
Als we niet meer dan een opinie kunnen hebben van de wereld om ons heen, dan zijn we aanbeland in bullshit-country.
En wat blijft er dan over? We proberen een authentiek beeld van onszelf te creëren. (Want, de wereld kennen lukt toch niet.) Dat heet: dicht bij jezelf blijven. (Ik kan deze zinssnede nauwelijks uitspreken zonder acuut misselijk te worden.)
Maar daar komen we niet mee weg. Alsof we feitelijk en betrouwbaar over onszelf kunnen zijn maar de rest van de werkelijkheid hooguit in opinies kunnen vatten. Een gotspe (bullshit dus), of zoals Frankfurt het verwoord:
“But it is preposterous to imagine that we ourselves are determinate, and hence susceptible both to correct and to incorrect descriptions, while supposing that the ascription of determinacy to anything else has been exposed as a mistake. … Moreover, there is nothing in theory, and certainly nothing in experience, to support the extraordinary judgment that it is the truth about himself that is the easiest for a person to know. Facts about ourselves are not peculiarly solid and resistant to skeptical dissolution. Our natures are, indeed, elusively insubstantial-notoriously less stable and less inherent than the natures of other things. And insofar as this is the case, sincerity itself is bullshit.”
Laatste vraag. Wat is erger: liegen of bullshit? Dat laatste natuurlijk. En de reden zal onderhand duidelijk zijn. Liegen gaat uit van het bestaan van waarheid. Bullshit staat los van waarheid én leugen. De bullshitter heeft in beiden geen enkele interesse. Daarom is bullshit de grote vijand van de waarheid over onszelf en over de werkelijkheid.
Een andere keer gaan we op zoek naar 21ste eeuwse bullshit en de verhouding tot fake-news. Ik ben reuze benieuwd …