“… zal het verliezen. Maar wie zijn leven wil verliezen ….” Lastige tekst. Behouden en verliezen; verliezen en behouden. Als je vasthoudt raak je kwijt; als je loslaat krijg je terug.

Bij het herlezen van De overschatting van de eigen verantwoordelijkheid … kwam deze tekst (Marcus 8:35) in mij op. Waarom is voor mij nu de vraag.

Want: wat is nu het centrale punt dat ik probeer over te brengen in mijn blogpost over verantwoordelijkheid? Ik begin nóg een keer bij Thomas Nagel (heb dat al een paar keer gedaan); niet eenvoudig maar wel cruciaal (leuke theologisch woord ook, cruciaal):

“… for objectivity is both underrated and overrated, sometimes by the same persons. … It is underrated by those who don’t regard it as a method of understanding the world as it is in itself. It is overrated by those who believe it can provide a complete view of the world on its own, replacing the subjective views from which it has developed. These errors are connected: they both stem from an insufficiently robust sense of reality and of its independence of any particular form of human understanding.

Het gaat over het wel of niet hebben van een robuust begrip van de werkelijkheid en onszelf. Nagel gebruikt hiervoor de term ‘objectiviteit’. In een nog te publiceren boekhoofdstuk, dat ik geschreven heb met een collega uit de VS, zeggen we over objectiviteit het volgende (pas op, een pittige):

“… we understand objectivity as rational; that is the state of having accurate epistemic access to the thing itself. This entails that if one has rational objectivity regarding some topic, then one can discern the difference between genuinely good and bad reasons/evidence for a belief about that topic and one can hold the belief for genuinely good reasons/evidence.”

Wat staat hier? Stel: je hebt, na veel onderzoek, rationeel inzicht in een bepaald onderwerp -zeg, de werking van een chemische stof op het menselijk lichaam. Je kent dus ‘de feiten’ (althans een aantal belangrijke). Als dat zo is, dan kun je het onderscheid maken tussen goede en slechte argumenten ten aanzien van dat bestudeerde onderwerp.

Voor de goede orde: objectief is dus niet hetzelfde als ‘a-persoonlijk’ en subjectief staat niet voor ‘privaat’. Dus jij en ik kunnen een heel objectief oordeel hebben over iets, hoewel wij het zijn die dat oordeel vellen.

Terug naar Nagel. Is de werkelijkheid alleen maar ‘objectief’ te doorgronden óf is juist de werkelijkheid niet meer dan een ‘subjectief’ beeld in ons hoofd? Of zijn beide ideeën misplaatst?

Nagel beweert dat beide benaderingen onjuist zijn. Dat blijkt ook wel uit de discussie over objectiviteit. Maar dat is niet alles. Hij voegt deze enigmatische (leuk woord: mysterieus, raadselachtig) opmerking toe: beide ‘fouten’ komen vaak gezamenlijk voor in één en dezelfde persoon.

Ik heb mij gerealiseerd dat hier de crux zit van bijvoorbeeld de ‘stikstof-’ en ‘klimaatcrisis’, twee zaken die de ‘voorpagina’s’ van het dagelijks nieuws keer op keer bevolken, de één wat langer dan de ander.

We willen ons leven, onze natuur, onze welstand koste wat kost behouden, bewaren. ‘Ons’ klimaat, bijvoorbeeld, moet binnen voorgestelde grenzen blijven om de zo gewenste ‘stabiliteit’ te behouden - de 2°C in het Akkoord van Parijs:

“Holding the increase in the global average temperature to well below 2 °C above pre-industrial levels and pursuing efforts to limit the temperature increase to 1.5 °C above pre-industrial levels, recognizing that this would significantly reduce the risks and impacts of climate change …”

‘Onze’ natuur moet worden behouden en tot op zekere hoogte ‘gevrijwaard’ worden van ‘teveel’ stikstofverbindingen. En we denken niet zelden dat wetenschap niet alleen dé inzichten maar ook dé oplossingen kan aandragen.

Precies hier steekt de overschattingsfout de kop op: “It is overrated by those who believe it can provide a complete view of the world on its own …"

Voor alle duidelijkheid (ad nauseam): niks ten nadele van de wetenschap. Maar de hybris (hoogmoed) mag, nee, moet achterwege blijven.

Maar, die angst voor verlies -van een stabiel klimaat, een biodiverse natuur, van onszelf, uiteindelijk in de dood- die drang tot zelfbehoud, maakt dat we opgesloten raken in onze eigen binnenwereld. Ik heb termen zoals ‘echokamer’ en ‘cocon’ vaak genoeg gehoord.

En als dat zo is, dan is de kans groot dat we verzanden in een wereld van angstdromen).

En hier steekt de onderschattingsfout de kop op:“It is underrated by those who don’t regard it as a method of understanding the world as it is in itself." Onze angstdromen worden daarmee de gevreesde werkelijkheid.

Is er een oplossing voor deze eigen gemaakte ‘gevangenis’? Het antwoord is wellicht vreemd. Maar we kunnen als mensen (ook als onderzoekers) niet zonder.

Terry Eagleton zegt het, naar mijn mening, het allermooist in zijn Reason, Faith, & Revolution - Reflections on the God Debate (nadruk toegevoegd). Lees dit met aandacht door (het is de moeite waard):

“In the end, only love (of which faith is a particular form) can achieve the well-nigh impossible goal of seeing a situation as it really is, shorn of both the brittle enchantments of romance and the disheveled fantasies of desire. Clinical, cold- eyed realism of this kind demands all manner of virtues— openness to being wrong, selflessness, humility, generosity of spirit, hard labor, tenacity, a readiness to collaborate, conscientious judgment, and the like; and for Aquinas, all virtues have their source in love. Love is the ultimate form of soberly disenchanted realism, which is why it is the twin of truth. …

… Without some kind of desire or attraction we would not be roused to the labor of knowledge in the first place; but to know truly, we must also seek to surmount the snares and ruses of desire as best we can. We must try not to disfigure what we strive to know through fantasy, or reduce the object of knowledge to a narcissistic image of ourselves.

Eagleton’s antwoord is dus de liefde. Jawel, liefde! Zoals hij zegt: ‘Liefde is de ultieme vorm van ontnuchterend realisme; en daarom is liefde de tweeling van waarheid.'

En hij sluit af met een waarschuwing die aansluit bij de angstdromen die ik net noemde: ‘We moeten datgene wat we willen weten niet verminken door waanvoorstellingen, of onze kennis van zaken reduceren tot een narcistisch zelfbeeld.'

Kennis opdoen van de wereld vraagt om liefde om die kennis te willen leren kennen als waarheid (de objectiviteit van Nagel). Liefde zorgt er dus voor dat je buiten jezelf moet treden op zoek naar de ander en de wereld.

En als je liefhebt, ben je ook bereidt om los te laten wat je dacht vast te moeten houden, inclusief je eigen ego. Pijnlijk maar heilzaam.