Ik heb eerder geschreven over de Europese Green Deal. Het thema was en is dystopie en utopie. Het afschrikwekkende heden/de nabije toekomst afgezet tegen een glanzend utopisch vergezicht: de Green Deal (of iets anders ‘groens’). De stok en de wortel; horror en romantiek.
Dat laatste is een interessant startpunt voor een iets andere invalshoek op het groene streven in de EU en daarbuiten. Romantiek. Westerse literatuur, beeldende kunst, muziek, maar ook filosofie en theologie kwamen in de 18de en 19de onder invloed van de romantische stroming.
Gevoelens van onrust zijn dominant in de romantiek. De realiteit (het ‘nu’) stemt niet overeen met het gedachte ideaal (‘vroeger’ of de ‘gedroomde toekomst’).
Dit onbehagen wordt in romantische termen beschreven als Sehnsucht (‘lijdzaam begeren’) en Weltschmerz (lijden aan de onvolmaaktheid van de wereld).
Een andere term die iets weergeeft van de romantische mens is het Sublieme. Dat wil zeggen, een houding ten opzichte van de natuur waarin een bepaalde onrust huist, veroorzaakt door de grootsheid en vergankelijkheid van die natuur.
De natuur, die voor de romanticus een onbenoembaar karakter heeft, geeft ook toegang tot het ‘Andere’, het ‘Oneindige’. (De dissertatie Slipping off the Horizon van Daan Lodder bevat naast veel andere zaken een mooie analyse van het romantische gedachtegoed.)
Het bijgevoegde schilderij van Caspar David Friedrich -Der Wanderer über dem Nebelmeer- geeft dat romantische weer: verlangend naar de schoonheid van een voor de wandelaar (schijnbaar) onbereikbaar landschap, dat in mist gehuld is.
Romantici keren zich tegen de idealen van de Verlichting. Het vooruitgangsgeloof, het cultuuroptimisme en maakbaarheidsdenken, het geloof in de rede en het objectivisme worden afgewezen. De romantici kiezen voor cultuurkritiek en cultuurpessimisme. De samenleving is niet maakbaar.
Romantici willen terug naar ‘het oorspronkelijke’, de ‘ongerepte’ natuur. Het pastorale ideaal is daarvan misschien wel het bekendste beeld, zoals bijvoorbeeld weergegeven in het schilderij Romantic Landscape with Sheep at a Spring van Thomas Gainsborough (circa 1780):
In het schilderij komen zowel de idylle -de herder in gedachten, de schapen, het licht- als de dreiging -de donkere wolken rechts- naar voren. Romantiek ten top.
Verrassend genoeg sluit deze ‘oude’ romantiek nauw aan bij het groene denken van de 20ste en 21ste eeuw. Deze groene romantiek bestaat tenminste uit:
- Onvrede met en afwijzing van de modernistische industriële samenleving met haar massaproductie en -vervuiling
- De huidige samenleving moet ‘groen’ worden gemaakt waarin duurzaamheid, natuurbescherming en voorzorg centraal staan
- Wetenschap, techniek en maakbaarheid worden tegelijkertijd afgewezen én omarmd
- (Het christendom wordt (deels) verantwoordelijk gehouden voor de mondiale ecologische crisis - dit punt stel ik een andere keer aan de orde)
De oude en (moderne) groene romantiek liggen dus in elkaars verlengde. Verbazingwekkend? Niet echt (zelfcitatie ligt nu voor de hand):
“… a rejection of the materialistic technological and scientific character of modern-day society is supplanted by a focus on some kind of past, which is regarded as a guide to the future. The ‘right relations’ between individuals and the community, humanity and nature, humanity and technology and so on, overcoming the deep felt fragmentation of modern society, are projected on this envisioned past that is in a similar fashion the pastoral ideal. Raymond Williams describes the pastoral ideal as ‘a structure of feeling’ that arose with the modern Nation State in the 18th and 19th century. It contains a utopian element in the vision of a golden past of rural harmony, honesty, and simplicity in the face of rising industrialisation. The pastoral Arcadia is thus a ‘dreamscape’, a state of wish fulfilment in dramatic contrast to everyday life.”
Niemand minder dan J.R.R. Tolkien heeft het romantische pastorale ideaal het meest invloedrijk vormgegeven in zijn Lord of the Rings. In de Shire van de Hobbits is alleen technologie op kleine schaal te vinden zoals smidsen, wind- en watermolens en (een soort van) biologische landbouw.
Het tegenovergestelde van de Shire vinden we in Mordor, het land van de kwaadaardige heer Sauron. Hij gebruikt wetenschap en techniek voor eigen gewin en vernietigt in de tussentijd de natuur.
Mordor staat natuurlijk voor de moderne Westerse wereld. En Tolkien kan daadwerkelijk meepraten van technologische verschrikkingen en vernietiging als soldaat van de Eerste Wereldoorlog.
De tovenaar Saruman, in dienst van Sauron, staat model voor de wetenschapper, en zijn technologie refereert aan de ‘dark satanic mills’ van de romantische en mystische schrijver William Blake (1757 – 1827):
And did those feet in ancient time,
Walk upon Englands mountains green:
And was the holy Lamb of God,
On Englands pleasant pastures seen!
And did the Countenance Divine,
Shine forth upon our clouded hills?
And was Jerusalem builded here,
Among these dark Satanic Mills?
Bring me my Bow of burning gold:
Bring me my Arrows of desire:
Bring me my Spear: O clouds unfold:
Bring me my Chariot of fire!
I will not cease from Mental Fight,
Nor shall my Sword sleep in my hand:
Till we have built Jerusalem,
In Englands green & pleasant Land.
In dit romantische verlangen, zoals zo treffend beschreven door Tolkien in Lord of the Rings en in het werk van William Blake, loert in onze tijd -de Groene Deal en al het andere wat als ‘groen’ aan ons verkocht wordt- een immense contradictie: de technocraat is romanticus.
Wat is de connectie? Dat komt in de volgende blogpost aan de orde …